خانه بروجردی های کاشان با نمونه ای زیبا از بادگیر و نورگیر - تفطن

کاشان شهری تاریخی است که مرکز شهرستان و فرمانداری ویژه کاشان است که بخشی از استان اصفهان محسوب می شود. این شهر در مرکز ایران در 220 کیلومتری جنوب مرکز و 200 کیلومتری مرکز استان واقع است که این بناهای تاریخی زیبا در این شهر تاریخی کوچک قرار گرفته است.

خانه بروجردی ها در خیابان علوی و محله تاریخی سلطان امیراحمد واقع شده و به وسیله بازرگانی به نام سیدحسن نطنزی در دوره قاجاریه ساخته شده است. در کتیبه بدنه حیاط های نورگیر سرپوشیده، تاریخ 1194 هجری قمری که سال ساخت بنا می باشد، تعیین شده است. به دلیل اینکه مالک خانه از بروجرد مال التجاره وارد می کرد و با تجار این شهر نیز در ارتباط بوده است، لذا به آقای حسن بروجردی مشهور شده و این خانه نیز به نام بروجردی ها موسوم شده است.

خانه بروجردی ها در زمینی به مساحت تقریبی 1700 مترمربع ساخته شده و مساحت این بنا حدود 3000 مترمربع و شامل دو حیاط اندرونی و بیرونی است. خانه بروجردی ها متناسب با خصوصیات اقلیمی و شرایط آب و هوایی منطقه کویری کاشان طراحی و ساخته شده است، به گونه ای که در گرمای شدید تابستان هوای خنک و بسیار مطبوعی به وسیله بادگیرهای واقع در بالای پشت بام به صورت طبیعی و دائمی به زیرزمین ها سرازیر شده و در آن ها جریان می یابد.

خانه بروجردی ها به طور کلی شامل دو بخش بیرونی و اندرونی است که سردر اصلی و هشتی ورودی بین این دو بخش مشترک است. این بنا از نظر خصوصیات محلّی و عناصر معماری و تزیینات داخلی از اهمیّت فوق العاده ای برخوردار است. نقاشی های این بنا در شیوه های متنوع و با رنگ و روغن و آبرنگ و زیر نظر هنرمند نامدار، مرحوم میرزامحمد خان غفاری ملقب به کمال الملک طراحی و اجرا شده است. در بام تالار نیز نورگیرهای هلالی شکل و بادگیرهای قرینه بسیار جالب خودنمایی می نمایند که از نظر طرح و اجرا در زمره آثار بدیع معماری سنتی ایران است.

قدمت خانه بروجردی ها به طوری که در کتیبه چهار طرف تالار آن آمده، به سال 1292 ه.ق باز می شود. این خانه را حاج سیدجعفر نطنزی که از بروجرد مال التجاره وارد می کرد، ساخته است. بنابر اظهارات موثق، ساخت این مجموعه در حدود 18 سال یعنی از سال 1292 تا سال 1310 ه.ق به درازا کشیده و در آن بیش از 150 بنا و هنرمند گچ کار و آینه کار و دیگر هنرمندان به کار گرفته شده اند. بنای مذکور در اصل به صورت اندرونی و بیرونی بوده و این بخش از بنا که توضیح آن خواهد آمد، قسمت بیرونی خانه است. این قسمت از سال 1353 ه.ش به تملک سازمان میراث فرهنگی درآمده و در لیست آثار تاریخی کشور ثبت شده است. بخش اندرونی که در شمال شرقی و شرق بنا واقع است، هنوز تحت مالکیت خصوصی است. بنا حیاطی کشیده دارد که در دو سر آن دو مجموعه فضائی مهم قرار گرفته اند و نمای این دو بخش نسبت به دو جبهه دیگر ارتفاع بیشتری دارد .

برای ورود به بخش بیرونی از راهروی طولانی و شیب داری که مانع از دید مستقیم به داخل خانه است، گذشته و به میانسرا وارد می شویم. این راهرو به مهتابی (مهتابی فضای بدون سقفی است که بالاتر از سطح حیاط قرار می گیرد. دیوارهای این فضا نماسازی می شود و به این ترتیب به ایوانی شباهت پیدا می نماید که سقف آن را برداشته اند. این فضا معمولا از سه طرف بسته و از جهت چهارم به فضای باز مشرف است) مستقر در جبهه ضلع شمالی حیاط متصل می شود. در قسمت شمالی و در پس مهتابی وسیع آن اتاق 5دری واقع است که محل پذیرایی میهمانان بوده و در طرفین آن اتاق های سه دری قرار دارند. بدنه بیرونی این اتاق ها و نیز داخل اتاق 5دری با گچبری های بسیار ظریف و هنرمندانه ای با طرح گل و مرغ زینت یافته است. در زیر این بخش نیز یکی از زیرمین های خانه قرار گرفته است. این بخش از خانه به دلیل نورگیری مناسب، بیشتر در زمستان مورد استفاده قرار می گرفته و به بخش زمستان نشین خانه معروف است.

تابستان نشین ، که مهم ترین و اصلی ترین بخش خانه بروجردی ها است، مقابل ورودی اصلی و پشت به قبله (در واقع پشت به آفتاب) واقع شده است و قوس بزرگِ نمای آن که در تمام خانه های اعیانی قدیمی کاشان دیده می شود، احتمالا تقلیدی است از طرح مثلّث در نمای معماری اروپایی که تحت تأثیر معماری ایرانی به صورت منحنی درآمده است. داخل محدوده قوس، گچبری های برجسته، متأثر از تزیینات روسی مانند سماور و قوری، به چشم می خورد.

تابستان نشین شامل دو اتاق، تالار اصلی، دو سرپوشیده فرعی، یک سرپوشیده اصلی، دو گوشواره، یک شاه نشین و تالار طَنَبی است. در مرکز آن، گنبدی با نورگیرهای زیبا و تزئینات مقرنس کاری قرار گرفته است. ایوان اصلی در محور تقارن تابستان نشین، پس از حیاط، عامل دوم در تقسیم فضا و برای استفاده ساکنان در فصل گرما است. در دو جانب ایوان و تالار طنبی، راهروهای ورودی و اتاق های نشیمن قرار گرفته اند که چشمگیرترین آثار تزئینی در همین قسمت به کار رفته است.

مصالح اصلی به کار رفته در بنا خشت خام است و تمامی عناصر سازه های اصلی بنا (جرزها، دیوارها و پوشش ها) از خشت خام با ملات گل یا گچ یا ترکیب آن ها ساخته شده اند. آجر ختایی با اشکال و طرح های گوناگون در نماها و ازاره ها (قسمت پایینی دیواره ها) و کف فرش ها به کار گرفته شده و نمای بدنه ها نیز از آستر کاه گل همراه با گچبری های متنوع استفاده شده است. دیوارهای خارجی و کف پشت بام هم با کاه گل اندود شده است. در بعضی از قسمت ها که احتیاج به ایجاد پوششی تخت بوده یا در معرض نیروی کششی قرار داشته، از چوب نیز استفاده اندکی شده است. این چوب ها در بعضی از قسمت ها مانند ستون های تزئینی ایوان و زیر پوشش حیاط های نورگیر سرپوشیده تابستان نشین، در معرض دید بوده و در بعضی نقاط مثل سقف های تخت راهروهای طرفین ایوان اصلی، پوشیده هستند.

این خانه به خاطر دارا بودن ویژگی ها و ارزش های والای معماری ایرانی، به کارگیری تمامی فنون معماری سنتی در حد کمال، دارا بودن تزئینات متنوع و بسیار ظریف و هنرمندانه، نبوغ و خلاقیت شگرف معماری به کارگرفته شده در آن علی الخصوص در ترکیب منحصربه فرد و استثنایی سرپوشیده حیاط بیرونی، تقریبا معروف ترین و مهم ترین خانه تاریخی ایران و به نوعی سمبل بناهای مسکونی ایران به شمار می رود. زیرزمین (سرداب) اصلی و مفصل خانه در این بخش قرار داشته و از داخل حیاط و زیر ایوان قابل دسترسی است. دو بادگیر بلند از بالای بام تا زیرزمین اجرا شده اند و عمل تهویه هوا، خنک کردن زیرزمین و دور کردن رطوبت از پایه های بنا را انجام می دهند. این بادگیرها به کانال هایی موسوم به ناکش متصل هستند. ناکش ها دورتادور زیرزمین و داخل بستر زمین حفر شده اند و با مشبک هایی به فضای زیرزمین ارتباط پیدا می نمایند.

جالب است که بدانیم که مرحوم حاج آقا حسن بروجردی برای فرزندش سیدمهدی از دختر مرحوم حاج سیدجعفر طباطبائی خواستگاری می نماید و خانواده طباطبائی شرایط موافقت با ازدواج را ساخت خانه ای آبرومند و درخور شأن عروس خانم قرار می دهند و به همین دلیل حاج آقا حسن بروجردی از همان معماری که خانه طباطبائی را ساخته است، دعوت می نماید که این خانه را نیز بسازد. خانه تاریخی بروجردی ها در تاریخ 1354/03/13 به شماره 1083 در لیست آثارملی کشور به ثبت رسیده است.