زیورآلات سنتی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه - تفطن

سابقه و استفاده از زیورآلات سنتی و اصیل منطقه کرمانشاه به گذشته های دور برمی گردد. به همین خاطر ضروری است بیشتر به آن بپردازیم.

آثار به جای مانده از چهار هزار سال پیش از گذشته های ما، حاکی از آن است که از سنگ، شیشه، چوب، استخوان و فلز به عنوان زیورآلات مردان، زنان، بچه ها و... استفاده های متنوع و مختلفی شده است. زیورآلات مانند شیشه و چوب که در مقابل عوامل طبیعی مقاومت کمتری داشته اند، متاسفانه با گذشت زمان طولانی از بین رفته اند. اما بسیاری از طرح ها و نقش های این آثار به دلیل اصالت و ارتباط عمیق آن ها با مسائل اعتقادی و عقیدتی فرهنگی، سینه به سینه به صورت استاد-شاگردی توانسته تا به امروز به ما منتقل گردد. چراکه این طرح ها و شکل ها از لحاظ روحی و روانی با باورها و فرهنگ مردم منطقه عجین است.

در نوشته های به جای مانده از معماری قدیم نظیر زیگورات چغازنبیل خوزستان یا کول فرح شهر ایذه، اشاره شده است که هر کسی آن ها را خراب یا جابه جا کند به عذاب خدایان دچار می گردد. شکل مچ بندها و گردنبندها دارای طرح ها و نقش های خاصی است که تاثیر روحی و روانی خاصی برجای می گذارد. این موضوع در اشکال هنرهای سنتی فلزی و چوبی نیز دیده می گردد.

نکته مهم این است که از سنگ تزیینی و زینتی نیز از بدو خلقت تا به امروز به شکل های مختلف برای چشم زخم، درمان و... استفاده های مختلفی می شده که از جایگاه خوبی برخوردار بوده و تا به امروز نیز این جایگاه را تا حدودی حفظ نموده است.

احتیاج بشر به تزیینات و زیبایی، به همراه مواد و مصالح در دسترس باعث شده هنرمندان فراوریات زیبایی خلق نمایند و عده زیادی به این پیشه روی بیاورند. در این زمینه ها آثار بسیار جالبی ایجاد شده که امروزه زینت بخش بسیاری از موزه های ایران و دنیا است و امروز نیز فراوری آن بازار مناسبی دارد.

سنگ به عنوان صنایع دستی تزیینی در بین مردم جایگاه ویژه داشته و دارد. امروزه فرهنگ سنگ ها و تاثیرات روحی-روانی آن ها بسیار مفصل است که باید در جایی دیگر و به صورت اختصاصی به آن پرداخته گردد.

در سری مقالات صنایع دستی کرمانشاه، به معرفی بعضی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می پردازیم. در این مقالات کوشش می گردد گوشه و چکیده ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به کار گرفته شده محلی معرفی گردد. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در ادامه، زیورآلات مردان، زنان، بچه ها و بعلاوه زیورآلات حیوانات و وسایل زندگی را به طور مختصر معرفی می کنیم.

زیورآلات مردان

آنالیز نقش برجسته های استان های کرمانشاه، ایلام و کردستان، از جمله طاق بستان، بیستون و آنوبانینی سرپل ذهاب نشان می دهد که زیورآلات مردان و شکل ها استفاده از آن ها متفاوت بوده است. برای مثال می توان به دسته ابزارآلات جنگی مانند شمشیر و غلاف، کمربند، تیر و کمان، زیورآلات بدن، انگشتر، کلاه، تاج کیانی گرز و سپر نام برد که با توجه به آثار تاریخی، استفاده متنوع داشته است. برای زینت بخشیدن به آن ها از مواد و مصالح مختلف مانند طلا، نقره و سنگ های تزیینی به صورت جدا یا تلفیقی استفاده می کردند. این اسناد به جای مانده حاکی از ذوق و قریحه و بعلاوه فکر خلاق و هنرمندانه زنان و مردان هنردوست و هنرمند منطقه بوده است. بعلاوه گواهی بر اهمیت پیشه ساخت زیورآلات به وسیله صنعت گران این مرز و بوم است.

زیورآلات زنان

آنچه که از گذشته های نه چندان دور قابل آنالیز است این است که زنان و دختران ایل، در اوقات فراغت با استفاده از رخنه (یک نوع مُهر ریز) یا زنگیانه، به صورت سری برای خود گردنبند، مچ بند و گوشواره درست می کردند. در هنگام عقدکنان و عروسی دختران روستایی و عشایری نیز دور هم جمع می شدند و با استفاده از تجربیات بزرگ ترها دست به خلاقیت زده و یک سری کامل درست می کردند. این سری شامل گردنبند، پابند، مچ بند و گوشواره با استفاده از رنگ های شاد مانند قرمز، زرد و نارنجی بود که در زیباترین شکل (تلفیقی از اشکال هندسی) ساخته می شد.

در گذشته مانند امروز تجمل گرایی دیده نمی شد و هرآنچه جهیزیه عروس و داماد بود، از زیورآلات گرفته تا گلیم، هنرِ ساخته و پرداخته دست خود نوعروسان و دوستانشان بود.

از آنجا که مردان بسیاری از روستاها و عشایر منطقه کرمانشاه گله دار و کشاورز بودند و بیشتر وقت خود را در کوه و دشت سپری می کردند، در طول روز ارتباط زیادی با سنگ های مختلف داشتند. به همین خاطر این سنگ ها را جمع آوری می کردند و به خانه می آوردند. اهل خانه که زنان بودند، با کاسه ای ماست یا روغن حیوانی یا کره محلی از آن ها پذیرایی می کردند که این امر تشویقی برای تداوم این کار بوده است. زنان خانه دار هنرمند، این سنگ ها را به نخ می بسته و به عنوان گردنبند یا زیورآلات دیگر از آن ها استفاده می کردند. این زیورآلات بعدها به عنوان سرمایه و دارایی آن ها به حساب می آمد.

امروزه این کار بسیار کم رنگ شده است. در قدیم بسیاری از هنرمندان، به کار روی سنگ علاقه و اهتمام جدی داشته اند. آن ها با استفاده از دستگاه کوچک دستی که از چند قطعه چوب تشکیل شده بود، سنگ های رنگی را سوراخ می کردند و دستمزدی بابت آن می گرفتند. به این ترتیب از زمان های قدیم، ساخت زیورآلات به وسیله صنعت گران مورد توجه بوده و بازار مناسبی داشته است.

هرچند زیورآلات انواع مختلفی شامل طلا، نقره و مفرق دارد، اما قدیمی ترین آن ها سنگ ها بوده اند که به طور مختصر به آن ها اشاره شد. زیورآلاتی که با استفاده از طلا و نقره ساخته می شده اند احتیاج به خلاقیت، نوآوری داشته و نحوه ساخت آن ها مفصل است که در اینجا مجال پرداختن به آن نیست.

زیورآلات بچه ها

بچه ها نیز مانند زنان و مردان، زیورآلات مخصوص به خود را داشته اند. علاوه بر سنگ های رنگی که مادران به سر زلف یا پشت آن ها می بستند، نوعی زنگوله نیز به پیشانی، پشت، مچ یا گهواره آن ها می بسته اند که کودک از هنگام گهواره تا پا گرفتن، با صدای زنگوله ای ساده از جنس مس راه رفتن را شروع کند. این زنگوله که به صورت دستی ساخته می شده تاثیر زیادی در تشویق کودک به راه رفتن داشته و روحیه او را شاد می نموده است؛ علاوه بر این، مار و عقرب با شنیدن این صدا دور می شدند. در عین حال اگر کودک دور می شد، می توانستند او را پیدا نمایند.

سنگ های رنگی و تزیینی بر گهواره بچه ها نیز آویزان می شده که کودک با تماشا این سنگ های رنگارنگ بر بالای سرش شاد می شد. صدای زنگوله کوچک به همراه لالایی مادران، بوی خوش گل میخک خشک شده و هل که به پشت شانه کودک آویزان می کردند، در محیطی همراه با آرامش و صوتی دلنشین باعث می شد کودک به آرامی به خواب برود.

نوعی از زیورآلات بچه ها، سنگی آب بوده که از آن به عنوان چشم زخم استفاده می کردند؛ بعلاوه جنبه آرام بخشی نیز داشته است. عشایر و روستاییان با نصب سنگ های رنگین کمان روی لباس بچه ها، زندگی همراه با شادی و نشاط را برای کودک آرزو می کردند.

بعدها که کودک کمی بزگ تر می شد با استفاده از سنگ های رنگی، بازی های بچه هاه ای چون قمچان و پلان (که هرکدام فلسفه خود را داشته و ریشه در آداب و رسوم منطقه دارند) را انجام می دادند. کودک هنگام بازی با آن سنگ ها زندگی را تجربه می نموده است.

سنگ های تزیینی در منطقه به نوعی با زندگی مردم آن خطه گره خورده است. این سنگ ها در بین هنرمندان صنایع دستی جایگاه ویژه داشته و همیشه به عنوان صنایع دستی منطقه مطرح بوده است. در حال حاضر نیز مطابق احتیاج و سلیقه روز باید برای توسعه و توسعه این صنعت دستی برنامه ریزی کرد.

زیورآلات حیوانات و وسایل زندگی

مردم منطقه کرمانشاه از گذشته های دور، از زیورآلات برای زینت رهوار رام و آرام خود، استفاده های زیادی می کردند. هنرمندان این دیار آثار زیبایی در این رابطه خلق نموده اند که می توان به به نقره کاری زین، طلاکوبی لگام و رکاب اسب اشاره نمود؛ نمونه شاخص آن تندیس اسب خسروپرویز در دل کوه طاق بستان است که زیورآلات بسیاری روی آن آویزان شده است.

از دیگر زیورآلات حیوانات، زنگ، تول و گلنگ را می توان نام برد که برای گوسفندان استفاده می شده و هر یک دلیل، دلیل و فلسفه خاص خورد را داشته اند.

هنرمندان صنایع دستی روی سیاه چادر، گرز و عصای مردان از سنگ های رنگی استفاده می کردند که با مهارت تمام و برای جلوگیری از چشم زخم ساخته می شده است.

زنان منطقه از سنگ ها و دکمه های رنگی برای زینت و تزیین مشک استفاده می کردند. خرمهره هایی نیز برای زیبایی بیشتر به درب خورجین و تلیس نصب می شده است.

هر یک از این ها قسمتی از اشکال طبیعی و سنتیِ ساخته و پرداخته دست هنرمندان خوش ذوق منطقه بوده که متاسفانه در حال حاضر بسیاری از آن ها منسوخ شده و به فراموشی سپرده شده اند.

در بخش اول زیورآلات سنتی کرمانشاه، به معرفی کلی بعضی از این صنایع دستی پرداختیم. در بخش بعدی این سری مقالات، با انواعی از زیورآلات زنان آشنا خواهیم شد. خبرنگاران مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و نقدها شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است. بعلاوه اگر از این صنایع دستی کهن و اصیل، تصاویر مناسبی دارید، آن را با خبرنگاران به اشتراک بگذارید.