نان، عشق، قطار؛ از دهقان فداکار تا همسایه مهربان - تفطن

به گزارش خبرنگاران آنلاین به نقل از ایرنا، ساکنان مناطق حاشیه ای راه آهن شمال، اول اردیبهشت پس از چند هفته سوت و صدای قطار بین شهری و قطارهای مسافری را شنیدند. از 12 اسفند که تصمیم گرفته شد به دلیل شیوع کرونا محدودیت هایی در ترددها ایجاد گردد، رفت و آمد قطارها نیز کم شد. در راه آهن شمال هم این تصمیم اتخاذ شده بود و کاهش تعداد سفر قطار بین شهری در روز و همچنین قطارهای مسافری بین استانی در دستور کار نهاده شد.

همسایه های راه آهن عادت داشتند در هر شبانه روز 8 بار صدای رفت و برگشت قطار محلی را بشنوند. علاوه بر آن قطارهای مسافری و باری بین استانی هم تردد می کردند. اما شیوع کرونا باعث شد که به مرور تردد قطارهای مسافری محلی و بین استانی کاهش یابد. کاهشی که به قطع کامل سفر قطارهای بین شهری یا همان ریل باس انجامید و حدود 40 روز هم طول کشید تا بسیاری از همسایه های راه آهن دل شان برای سوت و صدای قطارها و تماشای رفت وآمد مسافران تنگ گردد. همسایه هایی مانند سکینه خانم که پس از شنیدن خبر از سرگیری تردد قطارهای محلی و مسافری برای این غول بیجان آهنی اسپند دود کردند تا دیگر بلایی باعث توقف چند روزه آن نگردد.

فیلم 38 ثانیه ای اسپند دود کردن بانوی مهربان اهل زیراب و چند تن از همسایه های او برای قطار چند ساعت بعد از اقدام او به یکی از فیلم های پربازدید فضای مجازی تبدیل شد و به سرعت دست به دست شد و سر از شبکه های اجتماعی و بخش های خبری تلویزیون در آورد. همان قطار و ریلی که ایرانی ها چند سال است در هر قسمت از سریال پایتخت آن را دیده اند و عبورش از دل زندگی روزمره مردم منطقه را تماشا نموده اند.

از دهقان فداکار تا همسایه مهربان

59 سال پیش در یک شب سرد پاییزی ریزعلی خواجوی با مشعلی که از لباس اش ساخته بود به استقبال قطاری رفت تا از یک حادثه جلوگیری کند و این بار سکینه حنجری نژاد با اسپند دود کردن به استقبال قطاری رفت که دلش برای آن تنگ شده بود. قطار با چراغ هایی روشن به او نزدیک می گردد و یک بوق یا به قول اهالی سوت هم برای چند بانوی زیرابی که به استقبالش آمده اند می زند. خاله سکینه به محض رسیدن قطار اسپنددودکن را بالا می گیرد و تا رد شدن کامل قطار روی هوا می چرخاند که بلا از این جسم بی جان که در باور همسایه های راه آهن موجودی زنده و نمادی از زندگی است، دور باشد. بعد از رد شدن قطار هم می گوید:

بورین خِدا شِمه هِمرا، این مریضی برطرف بَوِّه (بروید خدا به همراه شما، الهی که این مریضی از بین برود).

صدای زندگی روی ریل

48 ساله است و گفت که تمام این 48 سال را در همین شهر و همسایگی ریل راه آهن گذرانده است. اهالی محله او را با فامیلی همسرش می شناسند؛ خانم سیاوشی. گفت: مثل همسایه هایش به حضور و صدا و عبور قطار عادت نموده و این غیبت طولانی برایش یکی از عجیب ترین دلتنگی ها را رقم زده است. انقدر زیاد که وقتی شنید ریل باس از پل سفید حرکت نموده، دست از کار کشید و زود خود را به خانه رساند تا بساط اسپند دود کردن اش را راه بیندازد و به استقبال قطار برود.

دلیل این همه وابستگی به قطار چیست؟ این پرسشی است که در ابتدای گفت وگوی تلفنی و پس از احوالپرسی از وی پرسیدیم. به زبان مازندرانی حرف می زند و بعد از استقبالی گرم و مهربانانه گفت: ما همسایه های ریل از بچگی صدا و سوت قطار را شنیده ایم و به بودن آن عادت داریم. برای ما نبودن قطار مثل این است که بخشی از زندگی را نداریم. وقتی به خاطر کرونا رفت و آمد قطار قطع شد، روز به روز دلتنگ تر شدم. انگار امیدواری زندگی من و همسایه ها رفت و آمد همین قطار و مسافرانش بود. همین که می آمد و صدا و سوت اش را می شنیدم حالم خوب می شد و حس می کردم که زندگی هنوز اینجا جریان دارد.

حرف ها و استدلال های جالبی درباره زندگی دارد. جمله هایش گاهی بی شباهت به شعر نیستند: قطار صدای زندگی ماست!

با این که به گفته خودش کارگر است و از اقشار متوسط جامعه محسوب می گردد، گفت که دلخوشی های زندگی کم نیستند، فقط حواس مان به این داشته ها نیست: من و همسایه ها گاهی که بیکار می شدیم مقابل خانه و در حاشیه ریل می نشستیم و حرف می زدیم. قطار هم می آمد و می رفت. اما این چند هفته که قطار نمی آمد انگار چیزی گم نموده بودیم. این روزها همیشه به خودم می گفتم که چرا قدر همین دلخوشی روزمره را نمی دانستم. یک بار کنار ریل از دلتنگی برای رفت و آمد قطار و مسافرانش گریه ام گرفت. شاید اولین بار بود که در زندگی اینقدر دلتنگ شده بودم. همانجا به خودم گفتم که برای اولین حرکت قطار بعد از این روزها باید اسپند دود کنم. قطار دلخوشی من و خیلی های دیگر است؛ صدایش صدای زندگی ماست.

قطار؛ نمادی از زندگی

در میان حرف هایش از همسایه ها نیز تشکر می نماید که خواسته اش را فراموش نکردند. از آن ها خواسته بود که هر کدام شان از حرکت قطار با خبر شدند به او اطلاع دهند تا اگر در خانه نیست خودش را برساند: این شادی را فقط من نداشتم. همسایه ها که به من این خبر خوش را دادند هم آمده بودند و کنار ریل ایستادند. قطار که رفت و آمد می نماید دل مان خوش است که زندگی جریان دارد، کاسب مشغول کار است و مردم می آیند و می فرایند. این روزهای سخت به نظرم دردناک ترین روزهای کشورمان هستند. صدای قطار که نمی آید یعنی کسب و کارها متوقف است. دائم نگران کاسبانی هستم که بازارشان خوابید. خدا کند زودتر این مریضی برطرف گردد و همه مردم دنیا به زندگی عادی برگردند.

چنان با عشق و علاقه از قطار حرف می زند که انگار درباره یکی از اعضای خانواده اش صحبت می نماید. از این که دامادش علی خلیل پور در راه آهن کار می نماید شاد است و آرزو دارد که 2 نوه اش هم روزی در راه آهن مشغول کار و به قول خودش رئیس قطار شوند.

بین صحبت هایش دائم از این که مردم فیلم رفتار او را دست به دست پخش می نمایند و بعضی مسئولان هم با او تماس گرفته اند و تشکر کردند به قول خودش خجالت زده شده و اضافه کرد: خدا شاهد است که من نمی خواستم کاری کنم که معروف شوم. فیلم را هم دخترم گرفته بود. اصلا فکر نمی کردم که به این کار این همه توجه گردد. خیلی ها شرمسار ام کردند. من فقط از سر علاقه و دلتنگی برای قطار این کار را کردم. برای من و همسایه هایم دیروز یک روز شاد نماینده بود.

نوستالژی 80 ساله

این علاقه به قطار و راه آهن در منطقه سوادکوه زیاد دیده می گردد. بسیاری از ساکنان شهرها و روستاهای این منطقه دلبستگی خاص و جالبی نسبت به این محصول اثرگذار مدرنیته دارند. طی 80 سال فعالیت راه آهن در منطقه به آن وابسته شده اند و دوستش دارند. قطار و راه آهن در خوشی ها و ناخوشی ها همراه شان بود.

به سه خط طلا و پل ورسک و پل کلانتری و ایستگاه های راه آهن منطقه تعلق خاطر دارند و آن را جزئی جدا نشدنی از زندگی خود می دانند؛ حتی برای یک ماه. این باور حتی در ذهن نسل جدید هم نهادینه شده است.

بهزاد صمدی کردآسیابی، جوان اهل دوآب سوادکوه است که کودکی اش را در این منطقه گذراند. او نیز از دلبستگی خودش و بستگانش به قطار گفت. از این که صدا و سوت قطار برای آن ها بخشی از طبیعت و محیط خانه پدرعظیم اش محسوب می گردد و نبودن اش را نمی پذیرند. او حتی به خاطرات تلخ بعضی بستگان اش از حوادث قطار نیز اشاره نموده و گفت که هیچ وقت ندیده اهالی منطقه بابت حوادث پیش آمده از وجود راه آهن در منطقه دلخور شوند.

نفوذ قطار به دنیای هنر و ادبیات

علی حسن نژاد، پژوهشگر برجسته فرهنگ عامه مازندران و مؤسس گروه فرهنگی آیین زندگی مازندران معتقد است که ارتباطی دوسویه بین قطار و مردم وجود دارد که در بسیاری از جوامع دیده می گردد. وی اشاره ای به حضور پررنگ قطار در ادبیات و شعر فرهنگ ها و جوامع مختلف دارد و گفت: قطار در ادبیات و شعر بچه ها، ادبیات عاشقانه، ادبیات جنگ و سایر آثار ادبی و حتی سینمایی بسیار پررنگ تر از سایر زیرساخت های حمل و نقل حضور دارد. آن اندازه ای که شاعران در دلتنگی های خود قطار را وارد آثارشان کردند وسایل نقلیه دیگر به چشم نیامدند. ما حتی در شعرهای بومی مردم منطقه سوادکوه نیز آثاری را داریم که قطار در آن گنجانده شده است. در سینمای دنیا هم بارها و بارها از قطار بهره گرفته شده است. در همین خط ریلی فیلم ها و مستندهای زیادی ساخته شده است. به نظرم پس از ورود مدرنیته به جوامع، قطار به عنوان بحث برانگیز و پرنفوذترین عنصر حمل و نقل مورد توجه جامعه نهاده شد و خود را به فرهنگ سنجاق کرد.

جزئی از زندگی

این پژوهشگر فرهنگ عامه که مدیر روابط عمومی اداره کل راه آهن شمال نیز است، دلیل دیگر ارتباط عاطفی مردم منطقه با راه آهن را کم خطر بودن آن و اثرگذاری در زندگی روزمره دانسته و اضافه کرد: قطار مسائل کمتری را نسبت به دیگر عناصر حمل ونقل عصر مدرنیته برای مردم ایجاد کرد. از طرفی حتی در بروز حوادث نیز مردم قطار را مقصر حادثه نمی دانند. علاوه بر این موضوع، تردد ثابت و روزمره قطارها برای مردم ساکن منطقه میزبان ریتمی هماهنگ و منظم در زندگی ایجاد می نماید. در این منطقه تأخیر رفت و آمد قطار به عنوان یک نقص یا اتفاق در مردم پرسش ایجاد می نماید که چرا قطار دیرتر حرکت کرد یا نیامد؟ همسایه های راه آهن بخش مهمی از زندگی خود را با حرکت قطارها تنظیم می نمایند. صبح برای نماز با صدای قطار بیدار می شوند و در میانه روز با صدای آن گذر زمان برای شان یادآوری می گردد. این ها اجزای وابستگی به یک عنصر مدرنیته در زندگی روزمره هستند.

حسن نژاد معتقد است که نقش قطار در معیشت مردم و اقتصاد جامعه بومی نیز تاثیر زیادی در این دلبستگی دیرینه و 80 ساله به راه آهن و قطار دارد. وی اظهار کرد: به این دلایل باید محاسن همسایگی برای ساکنان و کارکنان راه آهن را هم اضافه کرد. مردم با قطار همیشه هزینه کمتری را نسبت به خودرو برای تردد پرداخته اند. از سوی دیگر در هر طایفه ای از این منطقه می توان فرد یا افرادی را یافت که در راه آهن شاغل باشد یا بازنشسته این مجموعه باشد. این مسائل در باور مردم وابستگی ایجاد می نماید. ضمن این که معمولا کارکنان راه آهن بسیاری از مایحتاج غذایی محلی خود را از همسایه های راه آهن تهیه می کردند.

به رسم همسایگی

این پژوهشگر فرهنگ بر این باور است که مجموعه راه آهن هم لطف جامعه را نسبت به این زیرساخت دیده است و به همین دلیل کارکنان این مجموعه همیشه مردم را بخشی از این ساختار می دانند. وی به همراهی همیشگی همسایه های ریل با عوامل و کارکنان راه آهن در مواقع ضروری اشاره نمود و اضافه کرد: در سیل سال گذشته که ریل خسارت دیده بود مردم داوطلبانه پای کار آمدند و یاری کردند. اصلا کسی که ریزش ریل را خبر داد و از بروز یک حادثه عظیم جلوگیری کرد یکی از همسایه های راه آهن بود. چندین بار حادثه شکسن ریل و ریزش و سرقت از راه آهن را همسایه ها گزارش دادند. چند سال پیش که قطار ساری-مشهد راه اندازی شد خود مردم در ایستگاه های زیراب و پل سفید گوسفند قربانی کردند و به رسم بومی مازندرانی ها چاوشی خوانی راه انداختند. در مقابل راه آهن هم طی تمام این 80 سال حواسش به نیازهای مردم بود. در دوره ای که هنوز بعضی روستاهای منطقه جاده نداشتند دانش آموزان با قطار جابه جا می شدند و هر ماه نیز یک بار قطار ارزاق اهالی را برای خرید به شهر می برد و برمی گرداند.

وی به نقش قطار و راه آهن در فرهنگ رفتاری و گسترش نسبت های فامیلی مردم منطقه هم اشاره نمود و گفت: راه آهن از زمان شروع ساخت با خودش فرهنگ رفتاری و زبانی جدیدی وارد منطقه کرد. حضور خارجی ها و آذری ها، لرها و بعضی اقوام دیگر در منطقه باعث پیوند فرهنگ ها شد. باعث و بانی این پیوند فرهنگی که به مرور مسبب ازدواج ها و خویشاوندی ها شد راه آهن بود. به ویژه مردم منطقه سوادکوه که به خاطر کوچنده نبودن شان این موضوع را بیشتر حس کردند و پذیرای فرهنگ های مختلف بودند.

گره فرهنگ بومی و مدرنیته

حسن نژاد معتقد است که همه این عوامل باعث می گردد تا شهفرایندانی مانند خاله سکینه قطار را یک موجود زنده در زندگی خود بدانند و برایش دلتنگ شوند. وی اضافه کرد: این بانوی مهربان مازندرانی در چند ثانیه تمام فرهنگ مهربانانه مازندرانی را به روح یکی از مظاهر مدرنیته گره زد. به نظرم ما اگر ساعت ها فکر می کردیم که چگونه بین مدرنیته و فرهنگ عامه ارتباط برقرار کنیم نمی توانستیم به این نتیجه برسیم که خاله سکینه رسید و این چیزی جز برون داد یک فرهنگ عمیق چندین ساله نیست که این طور مدرنیته را با رفتاری مهربانانه و برآمده از فرهنگ بومی در آغوش بگیرد. این اسطوره زایی در عصر مدرن غنیمتی است.

این قبیل رفتارها از نگاه جامعه شناسان قابل تحلیل است. گذر انسان از دوره های مختلف تاریخی همیشه رفتارهای جدیدی را هم در پی داشت. اما به اعتقاد جامعه شناسان انسان ها همیشه بخشی از سنت را همراه با خود کشیده اند و به دوره های جدید آورده اند. به همین دلیل است که در هزاره سوم نیز حتی در توسعه یافته ترین و مدرن ترین کشورها، رفتارهایی برآمده از سنت به چشم می خورند.

استمرار حیات سنت

دکتر احمد رضایی، جامعه شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه مازندران بر این باور است که رفتار این بانوی سوادکوهی را استمرار حیات سنت در کنار مدرنیته است و اعتقاد دارد که انسان ها آرام آرام با دنیا جدید مأنوس می شوند و به آن دلبستگی پیدا می نمایند، اما در این جهت بسته به شرایط مختلف محیطی و فرهنگی، سنت هایی را هم با خود حفظ می نمایند.

این استاد دانشگاه معتقد است که مدرنیته و مدرنیزاسیون هرچند که با هم به کار می فرایند، اما نسبت به یکدیگر تفاوت ماهوی دارند. وی گفت: مدرنیته یعنی اصول اولیه مدرنیته در ذهن انسان ها نهادینه گردد؛ نخست تکیه بر عقل جمعی و دوم به رسمیت شناختن فردیت. اما مدرنیزاسیون شامل مظاهر مدرنیته است؛ مثل قطار، هواپیما، صنعت و سایر زیرساخت های مشابه. جامعه شناسان می گویند یک فرایند است، نه یک پروژه. چون پروژه یک دفعه اتفاق می افتد و فرایند تدریجی است. مدرن شدن یک جامعه هم به تدریج اتفاق می افتد و در این فرایند بخش هایی از سنت نیز در کنار مدرنیزاسیون باقی می مانند.

رضایی به رفتارهای مشابه دیگر در جامعه ایرانی هم اشاره نمود و با بیان این که رفتارهای سنتی در بسیاری جوامع مدرن و توسعه یافته نیز بین گروه های فکری مختلف دیده می گردد، اضافه کرد: در بین ما ایرانی ها مرسوم است که اگر خودروی جدیدی بخرند قربانی می نمایند و به قول خودمان خون می ریزند. یا برای خرید یک کالا اسپند دود می نمایند. این یعنی سنت در کنار مدرنیته زنده است و پیش می آید. اتفاقی که در کشورهای دیگر هم به اشکال دیگر مانند باور خوش یمن بودن یک عروسک یا نماد دیده می گردد.

استاد جامعه شناسی دانشگاه مازندران اعتقاد دارد که زندگی طولانی در کنار راه آهن، تاثیر دریافت از دستاوردهای این زیرساخت، روابطی که توسط آن ایجاد شده و مهم تر از همه عادت کردن به حضور همیشگی آن در زندگی روزمره، انس دریافت با همین شئ بی جان را رقم می زند و این مأنوس شدن باعث می گردد که در صورت نبود آن دلتنگی و نوستالژی سراغ افراد وابسته به آن بیاید.

دلتنگی سکینه حنجری نژاد برای قطار را می توان در اشکال دیگری بین مردم شهرهای دیگر نیز یافت. مانند قائمشهری ها که سال هاست دل شان برای شنیدن صدای سوت کارخانه نساجی تنگ شده و رفت وآمد کارگران به این کارخانه که روزی اعتبار و اقتصاد شهر به آن گره خورده بود را در خاطرات خود مرور می نمایند. پیوند سنت و مدرنیته ریشه و مصداق هایی گوناگون دارد که این بار در سوادکوه توسط خاله سکینه با دلتنگی و دست از کار کشیدن برای اسپند دود کردن مقابل قطار به تصویر کشیده شد.